
30 januari 2025
Gastcolumn van Stephan van der Linden
Het liberalisme wordt gekenmerkt door individuele vrijheid: de mogelijkheid om eigen keuzes te maken, talenten te ontplooien en zonder dwang te handelen. Maar vrijheid bestaat niet in een vacuüm. Het roept de vraag op: hoe kan een liberaal verantwoordelijkheid nemen voor de ander, de maatschappij en toekomstige generaties, zonder de kernwaarden van vrijheid te ondermijnen?
In de liberale traditie is vrijheid nooit synoniem geweest met egocentrisme. John Stuart Mill stelde al dat vrijheid eindigt waar de schade aan een ander begint. Dit idee, bekend als het “no harm-principle”, verplicht ons tot reflectie op de consequenties van ons handelen. Maar in een veranderende, ingewikkelde wereld strekt verantwoordelijkheid zich verder uit dan het voorkomen van directe schade. Denk aan sociale ongelijkheid, technologische disruptie of internationale crises. Vrijheid betekent ook een plicht om bij te dragen aan het behoud van een samenleving, waarin ieder individu zich kan ontplooien.
Het liberalisme staat voor individuele autonomie, maar dat betekent niet dat verantwoordelijkheid uitsluitend een privézaak is. Mensen leven in verbinding met elkaar: in gezinnen, gemeenschappen en naties. Dit maakt vrijheid een gedeelde waarde, die alleen kan bloeien in een stabiele en rechtvaardige samenleving. Verantwoordelijkheid voor de maatschappij betekent investeren in de infrastructuur die vrijheid mogelijk maakt: kwalitatief goed onderwijs, rechtspraak en een transparante overheid. Zonder deze pijlers dreigt vrijheid een privilege te worden voor enkelen, in plaats van een recht voor allen. Een liberaal begrijpt dat verantwoordelijkheid nemen voor de ander niet een offer is, maar een investering in een samenleving, waarin iedereen de kans heeft om zichzelf te ontplooien.
Moderne uitdagingen, zoals digitalisering, globalisering en duurzaamheid, stellen de liberale waarden op scherp. Kunnen we vertrouwen op zelfregulering en vrije markten, of is een meer actieve rol van de overheid noodzakelijk? Neem bijvoorbeeld technologische vooruitgang. Innovatie biedt ongekende mogelijkheden, maar roept ook vragen op over ethiek en toezicht. Een liberaal zal niet direct pleiten voor beperkingen, maar wel erkennen dat vrijheid een moreel kompas nodig heeft. De verantwoordelijkheid voor technologie betekent nadenken over de lange termijn en de impact op mens en samenleving.
De kern van verantwoordelijkheid ligt in het besef dat vrijheid niet alleen een recht is, maar ook een verplichting. Het vraagt om een hernieuwde interpretatie van klassieke liberale waarden: niet door vrijheid te beperken, maar door deze te verdiepen. Dit betekent dat liberalen verder kijken dan het individu. Verantwoordelijkheid voor elkaar en de samenleving betekent dat we ons afvragen hoe we samen een balans vinden tussen autonomie en solidariteit. Het gaat niet om het opgeven van vrijheid, maar om het versterken van vrijheid door wederzijdse betrokkenheid.
Vrijheid zonder verantwoordelijkheid is leeg, en verantwoordelijkheid zonder vrijheid is dwingend. Het liberalisme biedt een visie, waarin beide samenkomen: verantwoordelijkheid is geen beperking, maar juist de voorwaarde voor een bloeiende samenleving. Een liberaal moet zich daarom niet alleen afvragen: ‘wat zijn mijn rechten?’, maar ook: ‘wat zijn mijn plichten?’ Alleen door deze vragen te combineren, kunnen we een wereld bouwen, waarin vrijheid niet alleen wordt beschermd, maar ook wordt gedeeld.